Dân tộc nào cũng có thức ăn truyền thống. Song chưa thấy dân tộc nào có
một thức ăn vừa độc đáo, vừa ngon lành, vừa bổ, vừa gắn liền với truyền
thuyết dân tộc lâu đời, lại vừa có nhiều ý nghĩa sâu xa về vũ trụ, nhân
sinh như bánh chưng, bánh dầy của Việt Nam.
Bánh chưng hình vuông, màu xanh, tượng trưng trái Đất, âm. Bánh dầy
hình tròn, màu trắng, tượng trưng Trời, dương, thể hiện triết lý Âm
Dương, Dịch, Biện chứng Đông Phương nói chung và triết lý Vuông Tròn
của Việt Nam nói riêng.
Bánh chưng âm giành cho Mẹ, bánh dầy dương giành cho Cha. Bánh chưng
bánh dầy là thức ăn trang trọng, cao quí nhất để cúng Tổ tiên, thể hiện
tấm lòng uống nước nhớ nguồn, nhớ công ơn sinh thành dưỡng dục to lớn,
bao la như trời đất của cha mẹ.
Theo truyền thuyết, bánh chưng bánh dầy có từ thời Vua Hùng Vương thứ
6, sau khi phá xong giặc Ân.Vua muốn truyền ngôi cho con, nhân dịp đầu
xuân, mới hội các con mà bảo rằng: ”Con nào tìm được thức ngon lành để
bày cỗ có ý nghĩa hay thì ta truyền ngôi cho”.
Các con trai đua nhau kiếm của con vật lạ, hy vọng được làm vua. Người
con trai thứ mười tám của Hùng Vương thứ 6 là Lang Lèo (tên chữ gọi là
Tiết Liêu), tính tình thuần hậu, chí hiếu, song vì mẹ mất sớm, không có
người mẹ chỉ vẽ cho, nên rất lo lắng không biết làm sao, bỗng nằm mơ
thấy Thần Đèn bảo: ”Vật trong trời đất không có gì quí bằng gạo, là
thức ăn nuôi sống người. Nên lấy gạo nếp làm bánh hình tròn và hình
vuông, để tượng trưng Trời Đất. Lấy lá bọc ngoài, đặt nhân trong ruột
để tượng hình cha mẹ sinh thành”.
Lang Lèo (sau có người gọi Lang Liêu) tỉnh dậy, mừng rỡ làm theo lời
Thần dặn, chọn gạo nếp, đậu xanh thật tốt, thịt lợn (heo) ba rọi dày
thật tươi.
Đến hẹn, các lang (con vua) đều đem cỗ tới, đủ cả sơn hào hải vị. Lang
Lèo chỉ có bánh Dầy bánh Chưng. Vua lấy làm lạ hỏi, ông đem thần mộng
tâu lên. Vua nếm bánh, thấy ngon, lại khen có ý nghĩa hay, bèn truyền
ngôi cho Lang Lèo, tức đời vua Hùng Vương thứ 7.
Từ đó, cứ đến Têt nguyên đán hay các đám cưới, đám tang, dân gian bắt
chước làm theo, sau thành tục lệ để cúng Tổ tiên, cúng Trời Đất.
Bánh chưng độc đáo, sáng tạo, đậm đà bản sắc dân tộc còn ở những vật
liệu và cách gói, cách nấu. Lúa gạo thì tượng trưng cho nền văn hóa lúa
nước, nhiệt đới, nóng và ẩm, được chế biến dưới nhiều hình thức khác
nhau, mang tính đậm đà bản sắc dân tộc Việt Nam hay Đông Nam Á. Người
Trung Hoa ưa chế biến từ bột mì hơn; người Ấn Độ thì ưa chế biến từ kê…
Thịt lợn hay heo được coi là lành nhất, nên các bệnh viện ngày nay
thường chỉ sử dụng lọai thịt heo chứ không dùng thịt bò hay thịt gà là
thức ăn chính cho bệnh nhân. Người Việt thích thịt luộc hay nấu. Đậu
xanh vừa ngon lành vừa bổ dưỡng. Bánh chưng như thế rất nhiều chất, đặc
trưng của các món ăn Việt Nam.
Độc đáo hơn nữa, khi nấu trong một thời gian khá dài thường trên 10
tiếng, phải để lửa râm râm, bánh mới ngon. Nấu bằng lò gas, tuy nhanh,
nóng quá cũng sẽ không ngon. Vì được gói bằng lá dong, bánh chưng vừa
xanh vừa đẹp, thơm hơn lá chuối. Phải gói thật kín, không cho nước vào
trong, bánh mới ngon. Lạt phải buộc thật chật, chắc; gói lỏng tay, ăn
không ngon. Song nếu chắc quá, bánh cũng không ngon.
Tuy gọi là luộc (người Việt Nam thích luộc, người Trung Quốc thích
quay), song vì nước không tiếp xúc với vật liệu được luộc, nên lại là
hình thức hấp hay chưng (chưng cách thủy), khiến giữ nguyên được chất
ngọt của gạo, thịt, đậu!
Có lẽ vì cách chế biến bằng chưng, nên mới gọi là bánh chưng. Vì thời
gian chưng lâu nên các hạt gạo mềm nhừ quyện lấy nhau, khác hẳn với xôi
khi người ta “đồ”, khi hạt gạo nhừ quyện vào nhau như thế, người ta gọi
bánh chưng “rền”. Vì nấu lâu như thế, các vật liệu như thịt (phải là
thịt vừa nạc vừa mỡ mới ngon; chỉ thịt nạc, nhân bánh sẽ khô), gạo, đậu
đều nhừ. Cũng vì thời gian chưng lâu, khiến các chất như thịt, gạo đậu
nhừ, có đủ thời gian chan hòa, ngấm vào nhau, trở thành hương vị tổng
hợp độc đáo, cũng mang một triết lý sống chan hòa, hòa đồng của dân tộc
ta.
Cách chế biến như thế rất độc đáo, công phu. Bánh chưng nhất là bánh
dầy có thể để lâu được. Khi ăn bánh chưng, người ta có thể chấm với các
lọai mật hay với nước mắm thật ngon, giàu chất đạm; cũng có thể ăn thêm
với củ hành muối, củ cải dầm hay dưa món… Dân Bắc Ninh xưa thích nấu
bánh chưng, nhân vừa thịt vừa đường!
Bánh chưng, bánh dầy quả thật là một món ăn độc đáo có một không hai
của dân tộc. Bánh chưng là một trong những bằng chứng cụ thể chứng tỏ
văn hóa ẩm thực Việt Nam có nhiều tiềm năng khiến Việt Nam trở thành
một cường quốc về văn hóa ẩm thực!